Kuszewicz Samuel Kazimierz (1607–1666), rajca lwowski, prawnik i historyk. Ur. 26 XII w Chełmnie na Pomorzu, syn Pawła, mieszczanina, przypuszczalnie autora „Prawa Chełmieńskiego” (zob.), i Elżbiety. Naukę prawdopodobnie rozpoczął w Akademii Chełmińskiej, wiadomo, że był też uczniem Akademii Lubrańskiego w Poznaniu. W r. 1631 wstąpił na Uniw. Krak. i już w rok później opublikował swój pierwszy utwór Genethlia casta Dei Deorum scripta (Kr. 1632). Zimą 1634 r. uzyskał tytuł bakałarza (co upamiętnił w Elogium quatuordecim Adolescentium dum primam in Artibus et Philosophiae lauream susciperent a Kuszewicz conscriptum, Kr. 1634), a w r. 1636 został mistrzem sztuk wyzwolonych. W t. r. wyjechał jako profesor do kolonii akadem. Lubrańskiego w Poznaniu, gdzie prawdopodobnie od 25 IX 1636 do 20 VIII 1640 r. wykładał poetykę, ogłaszając jednocześnie drukiem kilka panegiryków i mów na cześć dostojników wielkopolskich. Z l. 1639–40 zachowały się również pierwsze utwory historyczne K-a: Epithome belli Moschovitici a Vladislao IV Polonorum Suecorumque rege gesti oraz Vladislai IV in regem Poloniae inauguratio (rkp. w B. Jag., nr 23). Po przelotnym pobycie we Lwowie, gdzie piastował urząd syndyka, powrócił w r. 1641 do Krakowa i objął wykłady dialektyki w Szkołach Nowodworskich. W r. 1642 został seniorem Bursy Jerozolimskiej, a 9 III 1643 r. wszedł do Kolegium Mniejszego. W tym czasie wydał panegiryki poświęcone dwóm kolejnym biskupom krakowskim: Jakubowi Zadzikowi (Debitum pietatis seu laus posthuma, Kr. 1642) oraz Piotrowi Gembickiemu (Elogium i Aplausus, Kr. 1643). Wiosną 1643 r. K. wybrał się w podróż do Włoch i 29 VI immatrykulował się na uniwersytecie Legistów w Padwie (prawdopodobnie studia prawnicze rozpoczął jeszcze na Uniw. Krak.), zaś 28 X wpisał się do „Księgi nacji polskiej”. Na przełomie 1643/4 wyjechał z Padwy, zwiedził Wenecję, Ferrarę, Bolonię, Ankonę, Loreto i 9 III 1644 r. przybył do Rzymu (zachował się diariusz podróży K-a z Wenecji do Rzymu w lwowskiej B. Akademii Nauk, rkp. 2346). W Rzymie promował się 30 V t. r. na doktora obojga praw.

Po powrocie z zagranicy zatrzymał się na krótko w Krakowie, gdzie dokonał prozaicznej przeróbki poetyckiego utworu Samuela Twardowskiego Narratio legationis Zbaravianae et rerum apud Ottomanos anno 1622 gestarum (Gd. 1645). Od r. 1645 osiadł na stałe we Lwowie i tu odegrał ważną rolę w życiu kulturalno-politycznym miasta. W l. 1645–8 był syndykiem i dla potrzeb tego urzędu zebrał w całość i wydał zbiór praw miejskich „Collectanea de foro et jurisdictione civitatum regiarum in Regno Poloniae et M. D. Lithuaniae” (W. 1646). Dn. 1 VIII 1648 r. został pisarzem miejskim, a wkrótce potem ławnikiem. Mimo rosnącej ilości obowiązków nie rezygnował z twórczości literackiej, pisał i wygłaszał mowy dla uświetnienia uroczystych wydarzeń w życiu lwowian (w rkp. 2346 zachowały się mowy biesiadne i weselne), a w r. 1648 wydał w Krakowie panegiryk Mnemosynon virtutis et honoris z okazji objęcia profesury przez teologa Pawła Herkę. W r. 1648, podczas oblężenia Lwowa, został wybrany do deputacji miasta, która w dn. 9–26 X prowadziła rokowania z B. Chmielnickim; w wyniku pertraktacji Lwów przy pomocy okupu uwolnił się od Kozaków, zachowując wierność królowi Janowi Kazimierzowi. W dn. 6 X – 6 XI 1655 r. K. po raz drugi posłował w imieniu Lwowa do wojsk kozackich, które tym razem przy współudziale oddziałów moskiewskich obległy miasto. Dowiedziawszy się o planowanym przez Chmielnickiego zagarnięciu w przyszłości Rusi (utwierdził go w tym przekonaniu pisarz wojsk zaporoskich Jan Wyhowski), wykorzystał rywalizację moskiewsko-kozacką na Rusi i stanowczo odmówił w imieniu deputacji odstąpienia od króla Jana Kazimierza i poddania Lwowa carowi. Odtąd też deputacja lwowska prowadziła dalsze rokowania wyłącznie z Kozakami. Przy dużym wkładzie K-a, udało się lwowianom doprowadzić do korzystnego układu, na mocy którego Lwów, po wypłaceniu niewielkiego okupu Kozakom, uwolnił się w dn. 8–10 XI 1655 r. od oblężenia. Miasto w uznaniu zasług nadało K-owi w r. 1656 rajcostwo, a w l. 1656/7 i 1659 wybrało go na burmistrza.

K., naoczny świadek wojen kozackich w l. 1648–55, a następnie wyprawy Jerzego Rakoczego na Polskę w r. 1657, próbował opracować historię tych wydarzeń. W tym celu gromadził kopie dokumentów i materiałów z l. 1648–57 (rkp. 2346), głównie korespondencję urzędową Lwowa, nadto pisma wystosowane przez Jana Kazimierza, Chmielnickiego, Wyhowskiego, Rakoczego oraz listy polskich dostojników państwowych, relacje o współczesnych wypadkach politycznych, najczęściej z pola walki. Najciekawszy w tym zbiorze jest opis wydarzeń pióra samego K-a, który na podstawie systematycznie prowadzonych notatek i korespondencji sporządzał listy-nowiny (z l. 1648–51) i diariusze (oblężenia Lwowa w r. 1648 i 1655; do r. 1939 w Muz. Stauropigijskim), a następnie przesyłał do nie znanego nam adresata w Warszawie, prawdopodobnie związanego z dworem królewskim, do rad i sekretarzy miejskich Gdańska, Torunia i Wilna oraz do znajomych, m. in. do Józefa Bartłomieja Zimorowicza (relacje te krążyły w odpisach po całej Polsce). Na podstawie tych materiałów K. opracował fragment dziejów wojen kozackich od wybuchu powstania Chmielnickiego do umowy zborowskiej oraz historię wyprawy Rakoczego na Polskę pt. Arma Transylvanica anno supra millesimum sexcentesimum quinquagesimo septimo Poloniae illata (nieukończona; oba utwory znajdują się w rkp. 2346).

Działalność polityczna i twórczość historyczno-«dziennikarska» zwróciły uwagę dworu królewskiego na K-a, który w r. 1659 został powołany do Warszawy na sekretarza i metrykanta kancelarii królewskiej. W rok później wyróżniony jako «zasłużony sekretarz królewski» otrzymał w nagrodę od króla dobra ruchome i nieruchome po kupcu Tadiosie, a w r. 1663 awansował na przełożonego metryki królewskiej. Podczas pobytu w Warszawie napisał w r. 1661 dziełko religijne Clypei Turris Davidicae (Lw. 1678). Osiedliwszy się od r. 1664 ponownie we Lwowie, sprawował tutaj obowiązki rajcy, wójta (1665) i ekonoma w komisji gospodarki miejskiej (1666). Zmarł prawdopodobnie we Lwowie w r. 1666. Z małżeństwa z lwowianką Honoratą Katarzyną Krupiczówną (Krypuszewiczówną) pozostawił syna Jana Kazimierza, autora „Fragmenta Epistolarum S. Francisci Xaverii Societatis Jesu Indiarum Apostoli” (Kalisz 1716).

Estreicher; – Biliński B., Viaggiatori polacchi a Venezia nei secoli XVII–XIX, w: Venezia e la Polonia, Wenecja-Rzym 1965 s. 365–6; Glodtowa B., S. K., życie i działalność kulturalna, w: Prace Historyczne Akademickiego Koła Uniwersytetu Jana Kazimierza, Lw. 1929 s. 1–16; Tomaševs’kyj S., Samuil Kazymyr Kuśevyć, rajca lvivs’kyj i jeho zapysna knyżka, Lv. 1897 s. 1–24, Zapysky Naukovoho Tovarystva imeny Ševćenka, XV; – Bostel F., Podróż Polaka z Wenecji do Rzymu w r. 1644, „Świat” (Kr.) R. 5: 1892 nr 2–6 s. 46–7, 67–9, 88–91, 107–10; Józefowicz T., Kronika miasta Lwowa od r. 1634 do 1690… Napisana… w języku łacińskim… przełożona… przez M. Piwockiego, Lw. 1854 s. 123–8, 179–203; Księga nacji polskiej w Padwie, Wyd. S. Windakiewicz, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1890 VI (s. 58 mylna data wpisu K-a do księgi nacji polskiej); Materiały do biografii Józefa Bartłomieja Zimorowicza (Ozimka). Cz. I, Wyd. K. J. Heck, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1895 VIII 170–7; Materyaly do istoryi Halyčyny, Wyd. S. Tomaševs’kyj, w: Žerela do istoryi Ukraïny-Rusi, Lv. 1898–1913 IV–VI (m. in. utwory historyczne K-a znajdujące się do r. 1939 w Muz. Stauropigijskim i w B. Ossol., rkp. 2346); Metryka nacji polskiej w Padwie, Wyd. H. Barycz, K. Targosz, (w druku); Nowacki J., Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, P. 1964 II 1696; Statuta nec non liber promotionum, s. 301, 303; Zubrzycki D., Kronika miasta Lwowa, Lw. 1844 s. 303–17, 338–76; – Arch. UJ: rkp. 64 s. 171; B. Jag.: rkp. 23 k. 64–80, 152–158, rkp. 261 k. 125; B. Ossol.: rkp. 189 s. 157–166.

Wanda Baczkowska